همشهری آنلاین_معصومه حق‌جو: اگر مکانی که این داستان‌های تاریخی در آنها اتفاق افتاده از دستبرد زمانه و تخریب در امان مانده باشد، برای نسل جدید مکانی جذاب محسوب می‌شود تا شنیده‌ها را تجسم کنند و درس بگیرند. یکی از این مکان‌های تاریخی که در قلب پایتخت جاخوش کرده پارک قزل‌قلعه است که در دوره‌ای از تاریخ محل نگهداری ادوات و مهمات جنگی بوده و بعدها میزبان زندانیان سیاسی شده است. متأسفانه از این مکان هیچ اثری باقی نمانده، ولی خاطرات آن روزها هنوز در ذهن قدیمی‌های محله ماندگار است.
«علیرضا زمانی»، تهران‌شناس، درباره قزل‌قلعه می‌گوید: «زندان قزل‌قلعه یا «قزل‌قلاع» (قلعه سرخ) از یادگارهای دوران قاجار و پهلوی اول و دوم است. این مکان تاریخی در دوران قاجار مورد استفاده مسافرها و کاروان‌هایی قرار می‌گرفت که قصد داشتند به تهران عزیمت کنند. در زمان ناصرالدین شاه و بعدها در دوره پهلوی اول هم‌محلی برای نگهداری مهمات بود.» سال ۱۳۹۴ در خیابان شهید فکوری که فاصله کمی با این پارک دارد، مقداری مهمات پیدا شد. زمانی در این‌باره توضیح می‌دهد: «بعد از بررسی‌ها متوجه شدند آنچه کشف شده از بقایای مهمات متفقین است که در این مکان نگهداری می‌شده. این بقایا که شامل توپ و خمپاره بود زنگ‌زدگی داشت و تقریباً از بین رفته بود.»
قزل‌قلعه در دوره پهلوی دوم، حدود سال ۱۳۵۰، تبدیل به زندان شد. این تهران‌شناس می‌گوید: «در دوره محمدرضا پهلوی علاوه بر زندان قصر از این مکان هم برای نگهداری زندانیان سیاسی استفاده می‌شد و چهره‌های مهمی دوره محکومیت خود را در این زندان گذراندند.
استوار ساقی، رئیس این زندان، هم جزء چهره‌های معروف آن زمان بود که به قول قدیمی‌ها روحیه لوطی‌گری داشت. بعدها پس از برکناری ساقی، زندان قزل‌قلعه منحل و تخریب شد و کادر نظامی و اداری آن به زندان اوین منتقل شدند. این زندان تا اواخر دوره پهلوی پابرجا بود. اوایل دهه ۶۰ این زندان تخریب و به پارک تبدیل شد. بازار میوه و تره‌بار، قسمتی از بزرگراه کردستان و پارک قزل‌قلعه جزء محدوده همان زندان است و حالا قسمتی از محدوده شهری شده است.»
- امکانات پارک قزل‌قلعه ساده ولی کافی بود
«علیرضا جهانگیری»، شورایار محله امیرآباد، زمانی را که قزل‌قلعه زندان بود، ندیده ولی از زمانی که به تازگی این مکان تبدیل به پارک شده خاطراتی دارد. او می‌گوید: «خاطرات من از این پارک به حدود سال ۱۳۶۹ برمی‌گردد. آن زمان ۱۵ـ ۱۶ ساله بودم.
هنوز اثری از زندان و بزرگراه کردستان نبود، ولی بازار میوه و تره‌بار قزل‌قلعه احداث شده بود و فعالیت داشت، البته به گستردگی الان نبود. فقط یک سالن داشت.»
شورایار محله امیرآباد ادامه می‌دهد: «آن زمان دنیای مجازی جایی در زندگی روزمره نداشت و با دوستی اگر قراری بود در پارک انجام می‌شد. دیدارها و ارتباط‌ها واقعی بود. همه یکدیگر را می‌شناختند و شاهد این تراکم جمعیت نبودیم. زمستان‌ها که برف خوبی می‌بارید با دوستانم برای برف‌بازی به این پارک می‌رفتیم. امکانات قزل‌قلعه آن زمان ساده، ولی کافی بود. این پارک محلی کم‌حاشیه در مرز بین امیرآباد و جهان‌آرا و یوسف‌آباد بود. یاد آن دوران به خیر که همه چیز واقعی بود، نه مجازی.»
- پارک قزل‌قلعه؛ ظرفیتی برای جهاندیدگان
پارک قزل با مساحت حدود ۹۴۵۰مترمربع مسیر پیاده‌روی زیبایی دارد. در این پارک وسایل بازی کودکان، وسایل ورزشی مانند میز تنیس، فوتبال‌دستی، دستگاه‌های ورزشی و... جانمایی شده است. «زهرا محمدی‌نژاد»، مدیرعامل مؤسسه حامیان رشد و بالندگی، که حدود ۲۰ سال است در قلب پایتخت سکونت دارد، درباره ویژگی‌های این پارک می‌گوید: «قزل‌قلعه با توجه به اینکه یک پارک بومی است و منطقه ۶ هم جهاندیدگان زیادی را در خود جا داده، محل حضور جهاندیدگانی شده که از اطراف به این پارک می‌آیند و اوقات فراغت خود را می‌گذرانند.»
این ساکن قدیمی معتقد است قزل‌قلعه ظرفیتی مناسب دارد و شهرداری می‌تواند از آن برای پرکردن اوقات فراغت جهاندیدگان به خوبی استفاده کند. او در این‌باره توضیح می‌دهد: «به نظر من بهتر است شهرداری منطقه برنامه‌هایی برای جهاندیدگان در نظر بگیرد و این برنامه‌ها را در فضای این پارک برگزار کند، حتی برای اوقات فراغت و ورزش‌های صبحگاهی و فعالیت‌های سازماندهی‌شده برای آنها هم می‌توان برنامه‌ریزی کرد. جلب مشارکت اجتماعی جهاندیدگان در فعالیت‌های گوناگون در سلامت روح آنها نقش مؤثر دارد.» محمدی‌نژاد ادامه می‌دهد: «در حال حاضر اغلب جهاندیدگان هم‌محله‌ای هیچ برنامه مفرحی در اوقات فراغتشان ندارند و هر روز در این پارک بدون هدف دورهم جمع می‌شوند. آنها می‌توانند کارهای زیادی در کنار هم انجام بدهند، ولی به نظر می‌رسد این موضوع از دید شهرداری پنهان مانده و برنامه‌ای برای آنها در نظر ندارد.»
- زندان قزل‌قلعه /محل نگهداری زندانی‌های سیاسی
«جمشید رحمانی‌پناه»، معتمد محله یوسف‌آباد و دبیر دبیران شورایاری منطقه ۶، که از قدیمی‌های این محله است هم خاطرات زیادی از این زندان تخریب‌شده دارد. او می‌گوید: «قزل‌قلعه حدفاصل یوسف‌آباد و امیرآباد و جزء مناطق ندید تهران بود، یعنی کسی آنجا را ندیده بود. بعد از آن، منطقه جهان‌آرا را هم ندید می‌گفتند، چون خارج از محدوده بود و ساخت‌وسازی در آنجا انجام نمی‌شد.»
به گفته معتمد، در محله یوسف‌آباد، در قسمتی که در حال حاضر پارک قزل‌قلعه و بازار میوه و تره‌بار را می‌بینید، زندان قزل‌قلعه که محل نگهداری زندانی‌های سیاسی بود، قرار داشت و در اختیار ارتش بود و حفاظت‌شده.
او می‌گوید: «ساکنان نمی‌توانستند حتی نزدیک این محدوده شوند، چه برسد به اینکه بتوانند داخل این زندان را ببینند. یادم هست شبی به اشتباه وارد این محدوده شدم و دستگیرم کردند. بعد از اینکه متوجه شدند انگیزه تخریب‌کارانه نداشتم با گرفتن تعهد آزادم کردند. زندان ساختمان گلی و قدیمی داشت و قسمت‌هایی از داخل زندان هنوز در خاطرم هست.»
دبیر دبیران شورایاری منطقه ۶ ادامه می‌دهد: «ساختمان زندان مربوط به زمان پهلوی نبود، چون بسیار قدیمی بود و عمرش به ۵۰ سال قبل از پهلوی هم می‌رسید. هر زمستان پشت‌بام را کاهگل می‌کردند، ولی در سازه ساختمان دستی برده نمی‌شد. دیوارها در قسمت بالایی زندان کنگره‌ای‌شکل بود.»
رحمانی‌پناه معتقد است اگر ساختمان زندان تخریب نشده و حفظ شده بود، می‌توانست به‌عنوان موزه در معرض دید علاقه‌مندان به‌خصوص جوان‌ها قرار بگیرد. او می‌گوید: «ساختمان با قدمت قزل‌قلعه متأسفانه با بی‌تدبیری از بین رفت. این بنا باید ماندگار می‌شد تا بازدیدکنندگان متوجه شوند که پدران و اجداد ما اگر فعالیت سیاسی می‌کردند در اینجا محبوس می‌شدند.»
معتمد محله یوسف‌آباد ادامه می‌دهد: «قزل‌قلعه بعد از انقلاب در طرح‌های تفصیلی محدوده شهری قرار گرفت، چون از شرق به خیابان دوم ژوئن یا دره گرگی، همان جهان‌آرای فعلی، و از غرب به تپه‌های انرژی اتمی و امیرآباد وصل می‌شد. در ضلع جنوب‌شرقی هم زندان قزل‌قلعه قرار داشت. در آن زمان همه این مناطق، بیابانی بودند. جهان‌آرا در قدیم با توجه به خاکی بودنش و اینکه کسی آنجا تردد نمی‌کرد و به گفته مردم، محل زندگی گرگ‌ها بود، دره گرگی هم نامیده می‌شد.»
بعد از انقلاب این زندان تخریب و ضلع شرقی تبدیل به پارک شد. رحمانی‌پناه در این‌باره توضیح می‌دهد: «ضلع غربی، آن طرف بزرگراه کردستان فعلی است که در قدیم، دره و تپه بود. در حال حاضر بزرگراه کردستان وسط بازار تره‌بار قزل‌قلعه و پارک قرار گرفته است.»
- پارک قزل‌قلعه؛ ظرفیتی برای جهاندیدگان
پارک قزل با مساحت حدود ۹۴۵۰مترمربع مسیر پیاده‌روی زیبایی دارد. در این پارک وسایل بازی کودکان، وسایل ورزشی مانند میز تنیس، فوتبال‌دستی، دستگاه‌های ورزشی و... جانمایی شده است. «زهرا محمدی‌نژاد»، مدیرعامل مؤسسه حامیان رشد و بالندگی، که حدود ۲۰ سال است در قلب پایتخت سکونت دارد، درباره ویژگی‌های این پارک می‌گوید: «قزل‌قلعه با توجه به اینکه یک پارک بومی است و منطقه ۶ هم جهاندیدگان زیادی را در خود جا داده، محل حضور جهاندیدگانی شده که از اطراف به این پارک می‌آیند و اوقات فراغت خود را می‌گذرانند.»
این ساکن قدیمی معتقد است قزل‌قلعه ظرفیتی مناسب دارد و شهرداری می‌تواند از آن برای پرکردن اوقات فراغت جهاندیدگان به خوبی استفاده کند. او در این‌باره توضیح می‌دهد: «به نظر من بهتر است شهرداری منطقه برنامه‌هایی برای جهاندیدگان در نظر بگیرد و این برنامه‌ها را در فضای این پارک برگزار کند، حتی برای اوقات فراغت و ورزش‌های صبحگاهی و فعالیت‌های سازماندهی‌شده برای آنها هم می‌توان برنامه‌ریزی کرد. جلب مشارکت اجتماعی جهاندیدگان در فعالیت‌های گوناگون در سلامت روح آنها نقش مؤثر دارد.» محمدی‌نژاد ادامه می‌دهد: «در حال حاضر اغلب جهاندیدگان هم‌محله‌ای هیچ برنامه مفرحی در اوقات فراغتشان ندارند و هر روز در این پارک بدون هدف دورهم جمع می‌شوند. آنها می‌توانند کارهای زیادی در کنار هم انجام بدهند، ولی به نظر می‌رسد این موضوع از دید شهرداری پنهان مانده و برنامه‌ای برای آنها در نظر ندارد.»
نظر شما